Το μυστήριο της βάπτισης, ήταν μια σημαντική μέρα για την κοινωνική ζωή του κάθε τόπου. Ήταν μια αφορμή κοινωνικής συνεύρεσης, χαράς και γλεντιού. Από τόπο σε τόπο, ανάλογα με τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής, η μέρα αυτή με τον καιρό απέκτησε διαφορετική ταυτότητα και χαρακτηριστικά. Αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε τόπου θα δούμε μαζί στη συνέχεια.
Έθιμα και κοινωνική ζωή
Μέχρι κάποιες δεκαετίες πριν, στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας, οι εναλλακτικές μαζικής ψυχαγωγίας και εξόδου ήταν εξαιρετικά περιορισμένες. Οι άνθρωποι αναζητούσαν την αφορμή της, θρησκευτικής κατά κανόνα, γιορτής ή τελετής, για να οργανώσουν τη διασκέδασή τους, να βγουν και να γλεντήσουν.
Στις (λίγες) αυτές μέρες του χρόνου, αφιερωνόταν πολύς χρόνος για προετοιμασία και σχεδιασμό. Ο σχεδιασμός αυτός διατηρούσε και επαναλάμβανε ξανά και ξανά, συγκεκριμένες φόρμες, πρακτικές και διαδικασίες καθιερώνοντας τις τελικά ως απαραίτητα στοιχεία στην κάθε εκδήλωση. Έτσι δημιουργήθηκαν τα έθιμα.
Γιατί μπορεί να μας ενδιαφέρουν σήμερα τα έθιμα της βάπτισης
Πέρα από το ιστορικό στοιχείο και το στοιχείο της συνέχειας που είναι σημαντικό να γνωρίζει ο καθένας για τον τόπο του, τα έθιμα της βάπτισης μπορεί να δώσουν έμπνευση και ιδέες για αξιοποίηση. Όλοι αναζητάμε το διαφορετικό και το ξεχωριστό. Γιατί να μην αναζητήσουμε λοιπόν ιδέες και στη λαογραφική παράδοση και τα έθιμα της χώρας μας;
Έθιμα της βάπτισης γενικά στην Ελλάδα
Ως προς το θρησκευτικό εθιμοτυπικό τελετουργικό, με το πέρασμα των αιώνων διαμορφώθηκε σταδιακά η θρησκευτική τελετουργική διαδικασία που ακολουθούμε σήμερα.
Η τελετή του μυστηρίου είναι γεμάτη συμβολισμούς, τους οποίους θα βρείτε στο άρθρο «Γιατί κόβουμε τα μαλλιά στη βάπτιση; Όλοι οι συμβολισμοί με τις ερμηνείες τους».
🔸 Το μυστήριο της βάπτισης γινόταν κατά κανόνα Κυριακή, μετά τη λειτουργία.
🔸 Συνηθιζόταν νονός του μωρού, ειδικά αν ήταν πρώτο παιδί, να είναι ο κουμπάρος του ζευγαριού.
🔸 Κατά το έθιμο το παιδί παίρνει το όνομα που αποφασίζει ο νονός, συνηθίζεται όμως, ειδικά το πρωτότοκο, να παίρνει το όνομα του παππού ή της γιαγιάς από την πλευρά του πατέρα, ενώ το δεύτερο, του παππού ή της γιαγιάς από την πλευρά της μητέρας.
🔸 Μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα η βάπτιση γινόταν στο σπίτι του μωρού και όχι στην εκκλησία.
🔸 Κατά την παράδοση, ο ιερέας ήταν ο πρώτος που θα έκοβε τα μαλλιά του μωρού, εφόσον μέχρι τη βάπτιση απαγορευόταν να τα κόβουν.
🔸 Σε πολλά μέρη της χώρας, την βάπτιση τελούσε ο ιερέας με τον νονό ή τη νονά του μωρού, χωρίς την παρουσία των γονιών. Τα παιδιά του χωριού περίμεναν στην εκκλησία να ακούσουν το όνομα για να τρέξουν να το ανακοινώσουν στους γονείς του, οι οποίοι περίμεναν στο σπίτι. Το πρώτο παιδί μάλιστα που θα έφτανε στο σπίτι έπαιρνε ένα καλό φιλοδώρημα, ενώ όλα τα παιδιά έπαιρναν κέρασμα. Μετά το τέλος της τελετής, ο ιερέας με το νονό / νονά και τους καλεσμένους πήγαιναν το μωρό στο σπίτι. Η μητέρα παραλάμβανε το μωρό, κάνοντας τρεις μετάνοιες (όπως κάνει σήμερα στην εκκλησία στο τέλος του μυστηρίου). Ακολουθούσε κέρασμα στους καλεσμένους.
🔸 Κατά την παράδοση, για τρεις μέρες μετά τη βάπτιση, το παιδί δε θα πλυθεί για να μη φύγει το λάδι που το έχει αλείψει ο νονός (εκτός φυσικά από το τοπικό πλύσιμο για λόγους υγιεινής).
🔸 Για τρεις συνεχόμενες Κυριακές μετά τη βάπτιση, οι γονείς και ο νονός ή η νονά πηγαίνουν το παιδί στην εκκλησία για να κοινωνήσει, έχοντας μαζί την λαμπάδα του. Την Τρίτη φορά, η λαμπάδα, αφού αφαιρέσουμε το στολισμό, θα μείνει στην εκκλησία.
Ήπειρος
🔸 Ο νονός είχε την ευθύνη να καθορίσει την ημερομηνία της βάπτισης.
🔸 H ηπειρώτικη σπανακόπιτα είναι ένα από τα εδέσματα που κατά παράδοση προσφέρεται στις βαπτίσεις.
Μακεδονία & Θράκη
🔸 Στην Πέλλα, ο πατέρας του μωρού περίμενε μέχρι να γίνει σαράντα ημερών, για να ρωτήσει τον υποψήφιο νονό αν ήθελε να βαφτίσει το μωρό.
🔸 Στη Θράκη, τα γλυκά παξιμάδια είναι το έδεσμα που προσφερόταν κατά παράδοση στις βαπτίσεις.
Σποράδες
🔸 Στην Σκύρο, αντί για προσκλητήρια, στη βάπτιση οι γυναίκες του σπιτιού ετοιμάζουν τηγανίτες τη μέρα που θα μοιραστούν γιατί η παράδοσηεπιβάλλειι να είναι φρέσκες. Οι γονείς πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι προσφέροντας τις τηγανίτες σε πιάτο το οποίο κατά το εθιμικό θα επιστραφεί άπλυτο.
Κυκλάδες
🔸 Μετά τη βάπτιση ο νονός και οι γονείς γεμίζουν τις χούφτες τους με νομίσματα και τα πετούν στο προαύλιο της εκκλησίας, ως μαρτυρικά του μυστηρίου. Θεωρείται ότι όποιος βάλει ένα από τα κέρματα αυτά στο πορτοφόλι του, θα έχει πάντα γεμάτο πορτοφόλι.
🔸 Στη Σίφνο, τα παστέλια είναι το έδεσμα που προσφερόταν κατά παράδοση στις βαπτίσεις, όπως και στους γάμους.
🔸 Άνδρος & Τήνος: Παστέλια προσφέρουν κατά παράδοση και στα νησία αυτά, αλλά συνήθως πάνω σε φύλλα λεμονιού.
Αιγαίο | Χίος
🔸 Το όνομα στο παιδί έδινε ο νονός, ο οποίος μετά τη βάπτιση μοίραζε χρήματα, για το καλό, τα λεγόμενα «βαφτίδια».
🔸 Μετά το μυστήριο, όλοι όσοι βρέθηκαν στο μυστήριο στην εκκλησία, ακολουθούσαν τους γονείς στο σπίτι τους. Στη διαδρομή. ο παπάς και οι ψάλτες ψάλλουν. Στο σπίτι οι καλεσμένοι θα καθίσουν και θα απολαύσουν «γλυκό κέρασμα» με σουμάδα, ρακί, κουφέτα και γλυκά.
Αιγαίο | Λέσβος
🔸 Μετά το τέλος της τελετής, ο νονός γέμιζε τις χούφτες του με νομίσματα και τα πέταγε στον αέρα για να τα μαζέψουν τα παιδιά. Τα νομίσματα αυτά είχαν το ρόλο που έχουν σήμερα τα μαρτυρικά, δηλαδή αποτελούσαν μαρτυρία για την τελετή.
Δωδεκάνησα | Ρόδος
🔸 Τα μωρά στη Ρόδο βαπτίζονταν πολύ νωρίς, σε άλλα μέρη από δεκαπέντε ημερών, μέχρι τριών μηνών.
🔸 Η πρόσκληση για τη βάπτιση γινόταν από τις γιαγιάδες του μωρού, με ψωμί που έδιναν για το λόγο αυτό, την Τετάρτη πριν την Κυριακή της βάπτισης.
🔸 Τρεις μέρες μετά το μυστήριο γινόταν το γλέντι του «ξελαδώματος» στο σπίτι του μωρού. Στην τελετή αυτή, συμμετείχαν μόνο γυναίκες και μας θυμίζει αρκετά το “Baby shower” που γίνεται σε διάφορες χώρες και κυρίως στις ΗΠΑ, πριν γεννηθεί το μωρό. Βασικό ρόλο είχε η νονά του μωρού, η οποία έκανε το «ξελάδωμα» βάζοντας ένα αβγό στο νερό, ως συμβολική ευχή μακροζωίας, χωρίς δηλαδή αρχή και τέλος, όπως το αβγό δεν έχει αρχή και τέλος. Στη συνέχεια οι καλεσμένες έριχναν σε μια σκάφη χρήματα, λέγοντας ευχές. Το έθιμο αυτό υπήρχε και σε πολλά μέρη της Μικράς Ασίας.
🔸 Το μελεκούνι (σαν το παστέλι με κύμινο και κανέλλα) είναι το έδεσμα που προσφερόταν κατά παράδοση στις βαπτίσεις, όπως και στους γάμους.
Δωδεκάνησα | Κάρπαθος
🔸 Άλλο ένα μέρος όπου τα μωρά βαπτίζονταν πολύ νωρίς, οχτώ ημερών.
🔸 «Τα εφτά», (ένα έθιμο που επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας) είναι η συγκέντρωση που γίνεται στο σπίτι του μωρού, στις εφτά μέρες από τη γέννησή σου για να γιορτάσουν το γεγονός. Ας μην ξεχνάμε ότι ο αριθμός εφτά, από τα αρχαία χρόνια ήταν ένας αριθμός ο οποίος θεωρείτο ότι είχε μυστική δύναμη.
Τη μέρα αυτή, συγγενείς και φίλοι, χωρίς να απαιτείται πρόσκληση, μαζεύονται στο σπίτι του παιδιού, φέρνοντας γλυκά και δώρα (συνήθως χρυσά). Η μαμή (παλιότερα), η μητέρα ή η γιαγιά (σήμερα) τυλίγουν το παιδί σε μεταξωτό σεντόνι και του φορούν ένα πουκάμισο του πατέρα (αν είναι αγόρι), ή ένα εσώρουχο της μητέρας (αν είναι κορίτσι). Το μωρό τοποθετείται σε ένα μεγάλο τραπέζι (παλιότερα σε σκάφη). Οι συγγενείς και φίλοι αφήνουν γύρω από το μωρό τα δώρα τους, λέγοντας ευχές.
Δυο πρωτότοκες κοπέλες, των οποίων οι γονείς ζουν, κρατούν τις άκρες από ένα μεταξωτό σεντόνι με το μωρό και το κάνουν κούνια για να το νανουρίσουν με αυτοσχέδια στιχάκια – μαντινάδες. Στη συνέχεια η μητέρα ή η γιαγιά ανάβουν εφτά κεριά και τα τοποθετούν σε μια λεκάνη με μεγάλο πάτο, με μέλι. Κάθε κερί αντιπροσωπεύει έναν Άγιο, τον Χριστό και την Παναγία.
Ένα πρωτότοκο αγόρι που ζουν οι γονείς του, απαγγέλει στη συνέχεια το «Πιστεύω». Το κερί που θα σβήσει πρώτο, θα υποδείξει τον άγιο – προστάτη του παιδιού για το υπόλοιπο της ζωής του.
🔸 Τη μέρα αυτή ετοιμάζεται και προσφέρεται στους παρευρισκόμενους ένα γλύκισμα η γνωστή «αλευρά», που είναι χυλός από βραστό αλεύρι με γάλα και μπαχαρικά, στο κέντρο του οποίο βάζουν μέλι και βούτυρο. Όλοι πρέπει να φάνε εφτά πιρουνιές «αλευρά» αλείφοντας κάθε πιρουνιά με το μέλι που βρίσκεται στο κέντρο. Όσο περισσέψει θα μείνει για να το φάνε τη νύχτα οι Μοίρες που θα έρθουν να καθορίσουν την τύχη του μωρού. Στη συνέχεια ακολουθεί φαγητό και γλέντι με χορό μέχρι αργά.
Έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι το έθιμο αυτό έχει τις ρίζες του σε ένα έθιμο της αρχαίας Ελλάδας, τα «Αμφιδρόμια», που ήταν μια αντίστοιχη τελετή που γινόταν στο σπίτι του παιδιού λίγο μετά τη γέννησή του, την 5η ή την 7η μέρα.
Δωδεκάνησα | Κάσος
🔸 Τα παστέλια (συχνά με την προσθήκη και καρυδιών) είναι το έδεσμα που προσφερόταν κατά παράδοση στις βαπτίσεις, όπως και στους γάμους.
Κρήτη
🔸 Ο νονός στην Κρήτη θεωρείται ότι «κρεμά το παιδί στο λαιμό του», με την έννοια ότι το αναλαμβάνει για το υπόλοιπο της ζωής του.
🔸 Κάθε βάπτιση ήταν αφορμή γιορτής για τους κρητικούς. Μετά την τελετή, ακολουθούσε φαγοπότι και γλέντι με μαντινάδες κρασί και ρακί. Το γλέντι μπορεί να συνεχιζόταν για μέρες και στα σπίτια των παππούδων του μωρού.
🔸 Τα ξεροτήγανα ήταν το βασικό έδεσμα που προσφερόταν στις βαπτίσεις, όπως και στους γάμους. Το έδεσμα αυτό έχει τις ρίζες του στο Βυζάντιο.
🔸 Όταν ο νονός έφευγε από το γλέντι έπαιρνε δώρο ένα σακί με κρέας.
🔸 Τρείς μέρες μετά το μυστήριο γινόταν το «ξελάδωμα» του μωρού – ο νονός, αφού είχε πάει να κοινωνήσει το μωρό στην εκκλησία, το πήγαινε σπίτι και του έκανε το πρώτο του μπάνιο.
Πόντος
🔸 Η βάπτιση του παιδιού γινόταν συνήθως πριν από τη συμπλήρωση σαράντα ημερών από τη γέννηση του και λεγόταν φωτίσα. Το πρώτο παιδί το βάφτιζε αυτός που στεφάνωνε το ζευγάρι “για να λυθούν τα σταυρωμένα χέρια του”.
🔸 Ο νονός λεγόταν δεξάμενος και η νονά δεξαμέντζαν. Για το νονό ή τη νονά ο βαφτισιμιός ήταν το δεξιμάτιν (το κορίτσι, η δεξιματέα). Το δεξιμάτιν σ’ όλη του τη ζωή ήταν υποχρεωμένο να προσαγορεύει το νονό του με το « δεξάμενε » και τη νονά με το « δεξαμένε » ή το « δεξαμέντζα ».
🔸 Για να προσκληθεί ο νονός του έστελναν κόκκινη λαμπάδα, μια πετσέτα και οι πλούσιοι ένα αρνί στολισμένο με λουλούδια και άλλα στολίδια. Ο νονός, εκτός από τα βαφτιστικά του μωρού έκανε δώρο και στη μαμά του μωρού.
🔸 Οι προσκλήσεις στους καλεσμένους δινόταν από συγγενείς ή φίλους, οι οποίοι καλούσαν τον κόσμο δίνοντας τους από ένα γαρίφαλο.
🔸 Ο νονός έφερνε στην εκκλησία δυο κουβάδες με ζεστό νερό για την κολυμπήθρα. Το μωρό το έφερνε στην εκκλησία κάποιος συγγενής και εκεί αφού το έπαιρνε ο κουμπάρος του έδινε λεφτά. Την ώρα της βάφτισης έριχναν λεφτά μέσα στην κολυμπήθρα, τα οποία και έπαιρνε πίσω αυτός που τα έριχνε.
🔸 Φωτιστέρα έλεγαν δυο πανιά, που το ένα κρεμιόταν από το λαιμό του νονού και το άλλο απλωνόταν πάνω στο άλλο για να βάλουν το βρέφος μετά τη βάπτιση.
🔸 Μόλις δινόταν το όνομα, έτρεχαν τα παιδιά στη μητέρα που περίμενε στο σπίτι, για να της πουν το όνομα, με τη φράση: “φως σ’ ομμάτα σ’ εσέγκαν ατό…”.
🔸 Όταν τέλειωνε η βάφτιση σήκωναν τον κουμπάρο ψηλά και φώναζαν « Άξιος ».
🔸 Δύο κορίτσια έπαιρναν το νερό της κολυμπήθρας, το έχυναν σε καθαρό μέρος και ο κουμπάρος τις έδινε λεφτά.
🔸 Αντί για μπομπονιέρες μοίραζαν στον κόσμο καραμέλες, λεφτά και μικρά σταυρουδάκια.
🔸 Ο κουμπάρος πήγαινε στο σπίτι της μητέρας, όπου η ίδια γονάτιζε τρεις φορές, του φιλούσε το χέρι και έπαιρνε το μωρό. Στη συνέχεια ακολουθούσε το γλέντι.
🔸 Όταν ο κουμπάρος έφευγε από το σπίτι πήγαινε πάνω από την κούνια του μωρού, το φιλούσε και του έριχνε λεφτά. Το ίδιο έκαναν και οι υπόλοιποι καλεσμένοι.
🔸 Τα ωτία (φιογκάκια.) είναι το έδεσμα που προσφερόταν κατά παράδοση στις βαπτίσεις, όπως και στους γάμους.
Έθιμα βάπτισης των Βλάχων
🔸 Η ημέρα της βάπτισης (τζούα ντι πιτιτζάρə) ήταν η Κυριακή. Η βάπτιση γινοταν στη εκκλησία, ή στο σπίτι Όταν ο νουνός πρόφερε το όνομα του βαπτιζόμενου, τα παιδιά, που βρίσκονταν στην εκκλησία, έτρεχαν να «δώσουν το όνομα» (σαντούκə νούμα) στη μητέρα του. Εκείνη τα περίμενε στην πόρτα του σπιτιού της και τους μοίραζε δώρα και μπαξίσι.
🔸 Ο νουνός , όταν έβγαινε από την εκκλησία, πετούσε τουλάχιστον τρεις φορές στο αέρα κέρματα για τα παιδιά και μετά ,κρατώντας το μωρό στο παιδί, πήγαινε στο σπίτι και το παρέδιδε στη μητέρα του, η οποία έκανε τρεις μετάνοιες και φιλούσε το χέρι του.
🔸 Στην συνέχεια ο νουνός και οι γονείς του νεοβάπτιστου παιδιού δέχονταν ευχές: Νούνε, σ’τσə μπəνεάτζə νάουα νούμə = Νουνέ, να σου ζήσει το νέο όνομα). Πəρίντσι, σβə μπəνεάτζə νούμə, Ѕι κου ούνə φιάτə = Γονείς, να σας ζήσει το όνομα και με μια κόρη). Ακολουθούσε γλέντι για τοςυ συγγενείς και τους φίλους.
Βιβλιογραφία
Μηνάς Αλεξιάδης «Δωδεκάνησα: Λαϊκός Πολιτισμός», εκδόσεις Γρηγόρη, 2005.
Μερακλής, Μ. Γ. (2011), Ελληνική Λαογραφία: Κοινωνική Συγκρότηση- Ήθη και Έθημα- Λαϊκή Τέχνη, Αθήνα
Tenia Ekatommati «Εργασία Λαογραφίας για τη Χίο», ανακτήθηκε από https://bit.ly/2Eh6ybj, τελευταία ενημέρωση 22/7/2020
Έθιμα Βλάχων για τον τοκετό και την γέννα, ανακτήθηκε από https://bit.ly/30Nw3J5 ελευταία ενημέρωση 22/7/2020
Ποντιακή βάφτιση, ανακτήθηκε από Wikipedia https://bit.ly/32UL12D τελευταία ενημέρωση 22/7/2020i
Πολιτιστικός Σύλλογος Σπάτων, «Έθιμα Γέννας, Λοχείας και Βάπτισης», ανακτήθηκε από https://bit.ly/32WPphC τελευταία ενημέρωση 22/7/2020
Καλή επιτυχία!